Ngộ độc xyanua – Nguyên nhân, triệu chứng, cách điều trị

Chu Văn An

Cyanide là một chất cực kỳ độc hại, chỉ cần một lượng nhỏ khi hấp thụ vào cơ thể có thể gây tử vong ngay lập tức. Trong tự nhiên, có rất nhiều loại thực vật có chứa hợp chất xyanua, có khả năng gây nguy hiểm cho con người nếu không biết cách sử dụng. Vậy hãy cùng tìm hiểu xyanua là gì và nó độc hại như thế nào? Triệu chứng và cách điều trị ngộ độc xyanua? qua bài viết dưới đây.

1. Xyanua là gì?

Cyanua là một hợp chất hóa học vô cơ có chứa nhóm cyano (C≡N). Cyanua không phải là chất cụ thể mà là tên gọi chung của một nhóm hợp chất. Trong tự nhiên, xyanua tồn tại ở nhiều trạng thái khác nhau như khí không màu với hydro xyanua (HCN), xyanua clorua (CNCl) hay dạng tinh thể như kali xyanua (KCN), natri xyanua (NaCN)…

Các hợp chất xyanua thường được biết đến với mùi “hạnh nhân” đặc trưng giống như các hợp chất kali xyanua. Tuy nhiên, một số hợp chất xyanua không có mùi nên rất khó phát hiện.

Theo thông tin từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ – CDC, xyanua là chất độc cực mạnh, nguy hiểm đến tính mạng con người chỉ với một lượng nhỏ. Liều độc hại của xyanua phụ thuộc vào dạng muối hoặc khí, thời gian tiếp xúc và đường tiếp xúc.

• Cyanide hấp thụ nhanh vào cơ thể, ức chế nhanh và mạnh quá trình hô hấp tế bào khiến bệnh nhân tử vong do suy hô hấp, co giật.
• Người lớn sẽ chết khi tiếp xúc với muối xyanua với liều 200 mg hoặc khí axit hydrocyanic với liều 50 mg.
• Đối với muối kali xyanua hoặc natri xyanua, liều gây tử vong thấp nhất là 3 mg/kg.
• Trong không khí, nồng độ hydro xyanua từ 110ppm trở lên trong 30 phút sẽ gây tử vong.

Xyanua là gì?

2. Hợp chất xyanua được tìm thấy ở đâu?

Các hợp chất xyanua tồn tại xung quanh chúng ta.

• Cyanide có trong nhiều loại thực phẩm trong cuộc sống như hạnh nhân, đậu lima, đậu nành, rau bina, sắn sống, măng. Măng tươi chứa hàm lượng xyanua rất cao, khoảng 230mg/kg măng. Hạt của một số loại trái cây như táo, mơ, đào cũng chứa một số hợp chất có thể tạo ra xyanua khi chuyển hóa.
• Cyanua được tìm thấy trong khói thuốc lá, khói từ đám cháy hoặc khí thải xe hơi.
• Một số vi khuẩn, nấm và tảo có thể giải phóng xyanua.
• Trong cơ thể con người, xyanua kết hợp với một chất hóa học (hydroxocobalamin) để tạo thành vitamin B12 (cyanocobalamin).
• Cyanide có mặt trong một số hợp chất nitrile trong dược phẩm như citalopram và cimetidine. Nitriles không độc vì chúng không giải phóng ion CN-. Cyanide cũng là sản phẩm phụ của quá trình trao đổi chất trong cơ thể con người. Một lượng nhỏ hợp chất này được bài tiết qua hơi thở.
• Hợp chất xyanua là sản phẩm của hoạt động sản xuất công nghiệp. Chúng ta có thể tìm thấy xyanua trong các sản phẩm dệt may, thuốc trừ sâu, giấy và nhựa. Các ngành công nghiệp phát thải xyanua chính bao gồm khai thác mỏ, sản xuất thép và sản xuất hợp chất hữu cơ. Đặc biệt, xyanua là chất gây ô nhiễm chính trong sản xuất thép. Chất thải xyanua trong các bãi chôn lấp có thể làm ô nhiễm nước ngầm và đất.

Một số thực phẩm có chứa xyanua

3. Cơ chế ngộ độc xyanua là gì?

Cyanua là một chất cực kỳ độc hại đối với con người. Liều độc hại của xyanua khá thấp, khoảng 0,5 mg/kg thể trọng. Đối với người lớn, có thể tử vong khi dùng liều < 50mg.

Cyanide được hấp thụ rất nhanh vào cơ thể khi tiếp xúc với chất độc qua đường tiêu hóa, màng nhầy và đường hô hấp. Khoảng 60% xyanua liên kết với protein và di chuyển qua máu đến các cơ quan của cơ thể. Cơ chế gây ngộ độc xyanua như sau:

Cyanide có ái lực cao với ion Fe2+, tạo liên kết không thể đảo ngược với Fe2+ trong cytochrome oxidase, khiến enzyme này mất hoạt tính. Cytochrom oxydase là một enzyme quan trọng trong chuỗi hô hấp để trao đổi oxy trong cơ thể. Khi enzyme này bị ức chế, chuỗi hô hấp dừng lại, tế bào không lấy được oxy để sử dụng, dẫn đến hoại tử ngay cả khi cơ thể vẫn còn đầy đủ oxy. Trong cơ thể, tim và não là hai cơ quan bị ảnh hưởng nhiều nhất vì sử dụng nhiều oxy.

Cơ chế ngộ độc xyanua

4. Nguyên nhân gây ngộ độc xyanua là gì?

Ngộ độc xyanua xảy ra khi cơ thể chúng ta tiếp xúc với các dạng xyanua trong môi trường:

• Ngộ độc xyanua xảy ra khi hít phải khói từ đám cháy hoặc vô tình bị nhiễm độc khi làm việc trong môi trường tiếp xúc với xyanua.
• Tiếp xúc với muối xyanua vô cơ dùng trong các ngành công nghiệp như luyện kim, sản xuất nhựa…, sử dụng hóa chất diệt mối, mối, côn trùng; Khử trùng phòng thí nghiệm.
• Ăn thực phẩm có chứa hợp chất xyanua như hạt mơ, hạt táo, hạt đào, măng, sắn (khoai mì)… Khi ăn măng tươi chứa nhiều xyanua, dưới tác dụng của enzym đường tiêu hóa, xyanua chuyển thành hydrocyanic axit (HCN), chất độc có thể dẫn đến tử vong. Vì vậy, cần phải rửa sạch và luộc thật kỹ măng tươi trước khi ăn để đảm bảo an toàn.

5. Triệu chứng ngộ độc xyanua

Cyanide có thể gây ngộ độc cấp tính hoặc ngộ độc mãn tính. Trong ngộ độc cấp tính, chất độc tác dụng nhanh, mạnh và dễ dẫn đến tử vong. Tiếp xúc lâu dài với một lượng nhỏ xyanua sẽ dẫn đến ngộ độc mãn tính.

Khi cơ thể bị nhiễm độc xyanua sẽ trải qua 3 giai đoạn:

• Giai đoạn 1: Nạn nhân bị kích động có biểu hiện lo lắng, khó thở, lú lẫn.
• Giai đoạn 2: Nạn nhân co giật, khó thở, huyết áp tụt.
• Giai đoạn 3: Trương lực cơ giảm, nạn nhân mất phản xạ tự nhiên, thiếu oxy, trụy tim mạch và tử vong.

Các triệu chứng ngộ độc xyanua có thể xuất hiện rất nhanh, chỉ vài giây sau khi chúng ta tiếp xúc với chất độc. Nạn nhân bị ngộ độc cấp tính thường có các triệu chứng như nhức đầu, chóng mặt, mệt mỏi, buồn nôn và nôn, khó thở, tim đập nhanh và mạnh, cảm giác lú lẫn, bồn chồn, lo lắng… Trường hợp nặng hơn nạn nhân có thể bị co giật, mất tỉnh táo. bất tỉnh, ngừng tim, tổn thương phổi, suy hô hấp… Nếu không được điều trị kịp thời sẽ nguy hiểm đến tính mạng.

Với ngộ độc mãn tính, các triệu chứng sẽ xuất hiện từ từ với mức độ nghiêm trọng ngày càng tăng theo thời gian tiếp xúc.

• Các triệu chứng ban đầu bệnh nhân có thể gặp bao gồm: đỏ mặt, chóng mặt, buồn nôn, nôn và nhức đầu.
• Khi ngộ độc nặng hơn có thể xuất hiện các triệu chứng co giật, mạch yếu, thở chậm và nông, đồng tử giãn.
• Khi không được chẩn đoán và điều trị kịp thời, ngộ độc xyanua mãn tính sẽ gây rối loạn nhịp tim, hạ thân nhiệt, chân tay nhợt nhạt, hôn mê và tử vong…

6. Xử lý ngộ độc xyanua như thế nào?

Ngộ độc xyanua có thể gây tử vong nhanh chóng nên các biện pháp sơ cứu phải được thực hiện nhanh chóng nếu phát hiện bệnh nhân bị ngộ độc xyanua. Đầu tiên, cho nạn nhân uống nước glucose để làm chậm quá trình xyanua hấp thụ vào cơ thể. Cùng với đó, cần nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để cấp cứu.

Điều trị ngộ độc xyanua

Để điều trị hiệu quả cho nạn nhân cần kết hợp cả quá trình giải độc và hồi sức.

6.1 Phương pháp khử xyanua

Các biện pháp tăng cường thải độc:

Để giải độc xyanua, bạn có thể sử dụng các biện pháp tăng cường giải độc như:

• Rửa dạ dày nạn nhân nếu bị ngộ độc trong vòng 1 giờ.
• Hoặc cho uống than hoạt với liều 1g/kg.

Thuốc giải độc xyanua:

Thuốc giải độc hoạt động bằng cách trung hòa hoặc chuyển hóa xyanua thành các chất không độc hại và bài tiết chúng:

• Thuốc hydroxocobalamin: Cyanide kết hợp với hydroxocobalamin tạo thành cyanocobalamin (vitamin B12 b), không độc, có thể đào thải qua nước tiểu. Ngoài ra còn có Dicobalt Edetate tạo phức với xyanua.
• Amyl nitrit, muối nitrit hoặc xanh methylene: Chuyển đổi hemoglobin (Hb) thành methemoglobin (Methb). Khi đó, methemoglobin có ái lực cao hơn với gốc xyanua nên sẽ cạnh tranh với cytochrome để liên kết với gốc này, từ đó giải phóng cytochrome để chuỗi hô hấp tế bào hoạt động bình thường.
• Thiosulfate: Giải phóng gốc lưu huỳnh (lưu huỳnh), gốc lưu huỳnh này sẽ kết hợp với gốc xyanua tạo thành thiocyanate, hòa tan trong nước và đào thải qua nước tiểu.

Thuốc giải độc Cyanide được sử dụng tùy theo trường hợp ngộ độc cụ thể của nạn nhân:

• Trường hợp ngộ độc nhẹ: Cho thở oxy 40%, theo dõi và điều trị triệu chứng.
• Trường hợp ngộ độc vừa: Cho thở oxy 100% (trong vòng 12-24 giờ), dùng amyl nitrit, muối thiosunfat.
• Trường hợp ngộ độc nặng: Cho thở oxy 100%, Amyl nitrit với hydroxocobalamin hoặc muối nitrit, hoặc muối thiosulfate với Dicobalt Edetate.

6.2 Điều trị hồi sức

Các phương pháp hồi sức trong điều trị ngộ độc xyanua bao gồm:

• Đặt một đường truyền tĩnh mạch.

• Đảm bảo thông khí cho nạn nhân: Cung cấp oxy cho bệnh nhân bằng mặt nạ ống nội khí quản khi cần thiết.
• Điều trị hạ huyết áp:

+ Người lớn: Truyền 10-20ml/kg NaCl 0,9% trong 10 phút, tiếp tục lặp lại liều trên nếu huyết áp chưa trở lại bình thường.

+ Trẻ em: Truyền NaCl 0,9% 5-10ml/kg trong 5-10 phút, tiếp tục lặp lại liều trên nếu huyết áp chưa trở lại bình thường.

• Ngừng tuần hoàn: Điều trị cấp cứu kéo dài, có thể mất tới 3-5 giờ để hồi phục hoàn toàn.

Huyền Nha là một trong những hóa chất có độc tính rất mạnh, nguy hiểm cho sức khỏe con người. Vì vậy, chúng ta cần phải hết sức cẩn thận trong quá trình làm việc để tránh tiếp xúc và ngộ độc xyanua. Khi bị ngộ độc, cần nhanh chóng sơ cứu nạn nhân để hạn chế tối đa những nguy hiểm có thể xảy ra.